گریز از نور

مقدمه
دین مبین اسلام به عنوان کامل‌ترین ادیان الهی روشن کننده راه حق برای رسیدن به سعادت در دنیا و آخرت است. با این وجود بسیاری از افراد از قرآن فرار می‌کنند و به دنبال آن دچار گمراهی و شقاوت می‌شوند. « وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَسارا [اسراء/82] ما در قرآن آیاتى نازل کرده‌‏ایم که مایه شفاء و رحمت براى مؤمنان است اما ظالمان را جز خسران و زیان نمى‏‌افزاید». باید علت این فرار و خسران را در قرآن و روایات بجوییم آنگاه نسبت به فرار بعضی افراد از روحانیت تأمّل کنیم. 

امام کاظم علیه السلام و طرح کلی سبک زندگی اسلامی

سبک زندگی از منظر امام کاظم علیه السلام

در این نوشتار با نگاه به یک روایت از امام کاظم علیه السلام مدیریت زمان از نظر اسلام را بررسی می‌کنیم امید آن که با توجه و تعمّق در این روایت و برنامه‌ریزی عملیاتی برای تحقّق آن، به تنظیم سبک زندگی به شکل منطقی و صحیح دست یابیم.
حضرت موسی‌بن‌جعفر؛ امام کاظم علیه السلام در حدیثی گرانقدر می‌فرمایند:« إِجْتَهِدُوا فی أَنْ یکُونَ زَمانُکُمْ أَرْبَعَ ساعات:ساعَةً لِمُناجاةِ اللهِ، وَساعَةً لأمْرِالْمَعاشِ، وَساعَةً لِمُعاشَرَةِ الإخْوانِ والثِّقاةِ الَّذینَ یعَرِّفُونَکُمْ عُیوبَکُمْ وَیخَلِّصُونَ لَکُمْ فِی الْباطِنِ، وَساعَةً تَخْلُونَ فیها لِلَذّاتِکُمْ فی غَیرِ مُحَرَّم وَبِهذِهِ السّاعَةِ تَقْدِروُنَ عَلَی الثَّلاثِ ساعات [1] فرمود سعى کنید شبانه‌‏روز خود را چهار قسمت نمائید. یک قسمت براى مناجات با خدا و یک قسمت براى امر معاش و یک قسمت براى معاشرت با برادران و دوستان مورد اعتمادى که عیب‌هاى شما را به شما گوشزد می‌کنند و در باطن به شما علاقه دارند. و یک قسمت براى لذّت و بهره‏‌برداری‌هاى غیر حرام؛ با این قسمت شما قدرت بر سه قسمت دیگر پیدا می‌کنید.» 

گچ و تخته

ارزش و قیمت هر شغلی به میزان، دوام، ضرورت و اهمیتِ اثر آن کار است. شغل تعلیم انسان‌ها چقدر برای انسان‌ها اثربخش است؟ تعلیم چقدر ضرورت دارد و تا کی اثر خود را نشان می‌دهد؟ این‌ها سؤالاتی است که برای فهم ارج معلم باید به آن بیاندیشیم و پاسخ دهیم.

شغل معلّمی تعلیم است. البته مهم‌تر از تعلیم، تربیت انسان‌ها برای استفاده درست از علم است چرا که تا تربیت صحیحی نباشد، علم به تنهایی نه تنها فایده‌ای ندارد بلکه چه بسا ضررهای جبران‌ناپذیری نیزبه همراه خواهد داشت.

میزان اثر بخشی علم
جواب همه سؤالات ذکر شده بسته به شناسایی اثر و ارزش علم است. علم، اثری غیر قابل انکار در زندگی بشر دارد. قرآن کریم مقایسه بود و نبود علم در انسان‌ها را با توجه به وضوح برتری علم بر جهل، به فطرت انسان‌ها وانهاده و می‌فرماید:« هَلْ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْباب‏ [زمر/9] آیا کسانى که مى‏‌دانند با کسانى که نمى‏‌دانند یکسانند؟! تنها خردمندان متذکّر مى‏‌شوند!» 

درِگوشی! با خدا...

کنج خلوت
اعتکاف یعنی حداقل سه روز را به دور از تفکر و مواجهه با دنیا و سروصدایش، فقط به عبادت، مناجات و راز و نیاز با یگانه معبود در کنج خانه‌اش بپردازی. سؤال این است که چرا باید از دنیا دور شد و فقط عبادت کرد؟ جواب این سؤال خود به خود باعث می‌شود تا به جواب سؤال‌های دیگر نیز در مورد رابطه دنیا و آخرت و عبادت با یکدیگر دست یابیم و سرانجام به اهمیت اعتکاف پی ببریم.

دنیا یا آخرت؟
دین اسلام مخالف عزلت گزینی و رها سازی دنیاست. قرآن کریم در رابطه با استفاده از دنیا و فراموش نکردن آن می‌فرماید:« وَ ابْتَغِ فیما آتاکَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصیبَکَ مِنَ الدُّنْیا وَ أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِی الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدین‏ [قصص/77] و در آنچه خدا به تو داده، سراى آخرت را بطلب و بهره‏‌ات را از دنیا فراموش مکن و همان‏گونه که خدا به تو نیکى کرده نیکى کن و هرگز در زمین در جستجوى فساد مباش، که خدا مفسدان را دوست ندارد!» طبق آیه فوق می‌توانیم درک درستی از نگاه اسلام به دو مقوله دنیا و آخرت به دست آوریم.

 

شهر علم

همه معصومین علیهم السلام نمونه انسان کامل هستند. در بین ایشان حضرت علی علیه السلام به واسطه خصوصیات ویژه‌ای که دارا هستند مقام برجسته‌ای دارند.

خصوصیّات شخصی

1- تولّد در بیت الله الحرام
خانه کعبه اولین جایگاه عبادت است. قرآن کریم در این مورد می‌فرماید:« إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدىً لِلْعالَمین‏ [ آل‌عمران/96] نخستین خانه‏‌اى که براى مردم (و نیایش خداوند) قرار داده شد، همان است که در سرزمین مکّه است، که پر برکت، و مایه هدایت جهانیان است».تاریخ و منابع اسلامى هم به ما مى‏‌گوید که خانه کعبه به دست حضرت آدم علیه السلام ساخته شد و سپس در طوفان نوح آسیب دید و به وسیله ابراهیم خلیل تجدید بنا شد.[1] حضرت علی علیه السلام به عنوان تنها شخصی است که در داخل کعبه متولد شده است. این به تنهایی خود فضیلتی بزرگ است. 

سایه‌ای بالای سر

واژه‌ای به نام پدر
جایگاه خانواده در اجتماع و تأثیر آن بر سلامت، بالندگی و رشد آن همچون دُرّی گرانبهاست که در صورت غفلت از سلامتش و اهمّیت ندادن به آن باید منتظر آسیب‌های مهلک فردی و اجتماعی آن باشیم. در این میان نقش پدر به عنوان اولین مسئول خانواده بسیار حائز اهمیّت است.

جایگاه پدر در اسلام
قرآن کریم به خوبی این جایگاه را گاهی به عنوان والدین(در مقابل فرزندان) و گاهی به عنوان مرد( در مقابل همسر) مشخص کرده است. در اهمیت جایگاه والدین در قرآن همین بس که احسان به آن‌ها را بعد از توحید سفارش کرده است مثل اینکه فرموده است:« وَ إِذْ أَخَذْنا میثاقَ بَنی‏ إِسْرائیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسانا [بقره/83] و (به یاد آورید) زمانى را که از بنى اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید و به پدر و مادر... نیکى کنید».
نیکی و احسان به پدر بسیار مهم و با ارزش است امّا؛ مهمترین نیکی‌ها، ادای حقی است که نسبت به آن‌ها بر دوش فرزند است. حال باید دانست که حق پدر بر فرزند چیست؟ همین سؤال از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله پرسیده شد و ایشان فرمودند:« لا یُسَمِّیهِ باسمِهِ ، و لا یَمشی بَینَ یَدَیهِ ، و لا یَجلِسُ قَبلَهُ ، و لا یَستَسِبُّ لَه [1] او را به اسم صدا نزند، جلوتر از او راه نرود، پیش از او ننشیند و برایش دشنام نخرد». این‌ها نمونه‌هایی از احترام گذاشتن به پدر است. پس طبق این روایت احترام به پدر مصادیق مختلفی دارد. حال به مصادیق ذکر شده در این روایت می‌پردازیم. 

مؤلفه‌های ایمان اقتصادی

ایمان در اقتصاد

ایمان به خدای متعال در تمامی امور زندگی فردی و اجتماعی انسان سرایت دارد و در شرایط هجوم و نفوذ اقتصادی و در واقع جنگ اقتصادی باید به اقتصاد از نگاه دین نظر کنیم و برای حل این مشکل همانند مشکلات دیگر نگاه دین را جستجو کنیم.
یکی از ابعاد اقتصاد دینی، نگاه مؤمنانه به آن است. اقتصاد نیز باید در جامعه اسلامی ایمان به خدا داشته باشد. ایمان به خداوند در اقتصاد یعنی به راه و روش اسلامی در اقتصاد و نیز وعده ها و حذرهای الهی در باب اقتصاد اطمینان داشته و بر طبق همان ها عمل شده، مطمئن بود که به اقتصادی قوی و مستحکم و مطمئن نائل خواهیم شد. در این نوشتار سعی می‌کنیم به تعدادی از مولفه‌های ایمان اقتصادی به عنوان یکی از شاخه‌های ایمان که در آیات و روایات به آن تأکید شده اشاره ای اجمالی داشته باشم.

مولفه‌های ایمان اقتصادی
ریشه اقتصاد مؤمنانه، اعتقاد درونی و باور قطعی به این است که تمامی دارایی‌های عالم، ملک صد در صد خداوند عالم است:« لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمید [لقمان/۲۶] آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آنِ خداست، چرا که خداوند بى‏نیاز و شایسته ستایش است!»
ابتدا تعریفی از ایمان را که در احادیث نقل شده با هم مرور می‌کنیم: عبد السلام بن صالح از امام رضا (ع) و او از پدرانش نقل مى‏کند که پیامبر خدا (ص) فرمود:« الْإِیمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ وَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْکَان ‏[۱] ایمان شناخت با قلب و اقرار با زبان و عمل کردن با اعضاى بدن است». پس ایمان اقتصادی نیز درجات قلبی، لسانی و عملی دارد. البته ما در اینجا فقط به بُعد مرتبه قلبی آن اشاره می‌کنیم. 

باز هم پای شهداء در میان است!

انقلاب شکوهمند اسلامی ایران به همه چیز رنگ و بوی الهی داد و شهیدان این انقلاب از ابتدا تا به اکنون راه نورانی آن را راهنما شدند و بر ماست راهی را که آنان نشان داده‌اند ادامه دهیم. روزی جهاد در مقابل شاه ستم‌پیشه معنا می‌شد. روزگاری جهاد به معنی دفاع مقدس هشت ساله تجلّی یافت و امروز نیز جهاد در میدان‌های جدیدی مثل علم اولویّت دیگری پیدا کرده است. همه این جهادها در مسیر رشد و بالندگی انقلاب اسلامی و ارزش‌های آن است و در همه این جهادها شهدا بیمه کننده راه بوده‌اند.
جهاد علمی تا شهادت
علم و فناوری همچون جهاد در میدان مبارزه نظامی ارزشمند است بلکه حتّی بیشتر از آن!  امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرماید:« الشَّاخِصُ فِی طَلَبِ الْعِلْمِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ وَ کَمْ مِنْ مُؤْمِنٍ یَخْرُجُ مِنْ مَنْزِلِهِ فِی طَلَبِ الْعِلْمِ فَلَا یَرْجِعُ إِلَّا مَغْفُورا [۱] بیرون رونده (از خانه یا از شهر) در طلب و بدست آوردن علم مانند جهاد و کارزارکننده در راه خدا است، زیرا طلب علم بر هر مسلمانى واجب است، و چه بسیار مؤمن و گرویده به‌ خدا و رسول که از منزل و سراى خود در طلب و بدست آوردن علم بیرون می‌رود و باز نمی‌گردد مگر آنکه آمرزیده شده است.» این جهاد در این عصر و زمان که دشمنان اسلام به سلاح علوم روز مجهّز هستند از هر زمان دیگری اولویّت و اهمّیت بیشتری دارد به خصوص اگر علم مورد نظر قدرت راهبردی ویژه‌ای در دنیا داشته باشد. امروز علم و فناوری هسته‌ای از جمله علومی است که ملاک پیشرفت علمی تراز اول جهانی است به خصوص اینکه در علوم مختلف از جمله کشاورزی، صنعت و ... تأثیر ویژه‌ای دارد. دلیل دیگر اهمّیت ویژه جهاد علمی هسته‌ای شهدای دانشمندی هستند که تقدیم انقلاب شده است. این یعنی جهاد علمی دانشمندان ما دقیقا در مقابل خواست دشمنان بوده و هست.
انرژی فوق هسته‌ای شهید
شهادت در منطق انقلاب جایزه‌ای منحصر به فرد از طرف خداست که به مجاهدان خاص مدافعان اسلام عنایت می‌شود. امروز دفاع از اسلام از راه تلاش علمی شایسته و مجاهدانه است. شهید آنگاه که به اوج اخلاص در راه جهاد می‌رسد انرژی استثنایی ایمان و تکاپوی الهی را به واسطه ریخته شدن خونش در جامعه اسلامی پمپاژ می‌کند و در تاریخ بشریّت شمع محفل می‌شود. شاید یکی از معانی زنده بودن شهید نیز همین باشد که قرآن می‌فرماید:« وَ لا تَحْسَبَنَ‏ الَّذینَ قُتِلُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُون‏ [آل عمران/۱۶۹] (اى پیامبر!) هرگز گمان مبر کسانى که در راه خدا کشته شدند، مردگانند! بلکه آنان زنده‏‌اند، و نزد پروردگارشان روزى داده مى‏‌شوند.» بعد از شهادت شهید، مثل بمب اتمی که منفجر شده باشد همه به فکر هدف و مسیر شهید می‌افتند و راهی بزرگ با افراد زیاد و انگیزه‌ای عجیب همچون امواج خروشان برای نیل به هدف شهید به راه شروع می‌شود. پس شهید زنده است و انرژی فوق هسته‌ای دارد. 

صید صیّـــــــاد

همه ما صیّاد شیرازی را به عنوان یکی از زبده‌ترین فرماندهان دوران دفاع مقدّس می‌شناسیم امّا باید دانست که قبل از اینکه ایشان فرماندهی عالی برای دیگران باشند فرماندهی نفس خویش را به عالی‌ترین درجه همچون عارفی بزرگ به دست گرفته بودند که از اخلاق و رفتار ایشان در تمامی کارها مشخص بود. حال با زبان روایت به چند ویژگی شخصیّتی ایشان می‌پردازیم.
زیرکی و دقّت
یکی از نشانه‌های مؤمن زیرکی است. پیامبر اعظم(صلّی الله علیه و آله) می‌فرمایند:« الْمُؤْمِنُ کَیِّسٌ فَطِنٌ حَذِر [۱] مؤمن در زندگى زرنگ و باهوش است و همواره با احتیاط در امور نگاه مى‏‌کند.» امیر سپهبد صیّاد شیرازی در عین حالی که بسیار زیرک و دقیق بودند از مشورت با دیگران نیز غافل نمی‌شدند. شهید صیاد، قلبی مومن و مغزی متفکر داشت.انسان عاقل همیشه خود را در عقل دیگران شریک می‌کند.[۲]
مشورت
امیرالمؤمنین علیه السلام در رابطه با اهمّیت مشورت فرمودند:« لَا غِنَى کَالْعَقْلِ وَ لَا فَقْرَ کَالْجَهْلِ وَ لَا مِیرَاثَ کَالْأَدَبِ وَ لَا ظَهِیرَ کَالْمُشَاوَرَة [۳] هیچ بى‏‌نیازى چون خِرَد نیست، و هیچ فقری چون نادانى و هیچ میراثى چون ادب و هیچ پشتیبانی چون مشورت نیست.» صیّاد شیرازی در امور جنگ و فرماندهی، خبره و کارآزموده بود ولی بازهم از مشورت دیگران استفاده می‌کردند. [۴] یکی از آفت‌های زیرکی و عقل و توانمندی، خودپسندی و تکبّر است بسیاری هستند که زرنگ و تیزبین هستند امّا دچار آفت تکبّر و خودپسندی شده‌اند. در حدیثی از امام علی علیه السلام در نهج البلاغه می‌خوانیم که فرمودند:« عُجْبُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ أَحَدُ حُسَّادِ عَقْلِه‏ [۵] خودپسندى یکى از حسودان عقل است.»شهید صیّاد متواضع بود. 

امام باقر علیه السلام؛ اخلاق در القاب

امام محمّد باقر علیه السلام نیز همانند تمامی اهل بیت علیهم السلام انسانی کامل و معصوم و حجّت الهی است که صحبت درباره ایشان همانند برداشتن کاسه‌ای آب از دریایی بیکران فضیلت است. با نگاهی با القاب امام پنجم شیعیان حضرت اباجعفر محمّدبن‌ علیّ‌بن‌ الحسین (علیهم السلام) از نگاه آیات و روایات به بررسی گذرای شخصیّت ایشان می‌پردازیم امید آنکه ما نیز لیاقت و توفیق مشایعت ایشان را داشته باشیم؛ ان ‌شاء الله!

اَمین
امانتداری یکی از خصال شایسته انسانی است که هم قرآن کریم و هم اهل بیت عصمت و طهارت بر آن تأکید دارند. قرآن کریم می‌فرماید:« إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى‏ أَهْلِها [نساء/۵۸] خداوند به شما فرمان مى‏دهد که امانت‌ها را به صاحبانش بدهید.» همچنین امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:« اتَّقُوا اللَّهَ وَ عَلَیْکُمْ بِأَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِلَى مَنِ ائْتَمَنَکُمْ- فَلَوْ أَنَّ قَاتِلَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع ائْتَمَنَنِی عَلَى أَمَانَةٍ- لَأَدَّیْتُهَا إِلَیْهِ [۱] از خدا بترسید و بر شما باد به‏ اداء امانت به صاحبش که به‌ شما سپرده و اگر کشنده امیر مؤمنان به من امانتى سپارد البته که آن را به وى ادا کنم.» یکی از القاب امام باقر علیه السلام "امین" است. با اینکه تمامی ائمّه معصومین از هر جهت در نهایت امانتداری بوده‌اند امّا علّت شهرت امام باقر علیه السلام به لقب امانتداری چه چیزی می‌تواند باشد؟ به دلیل فضای آماده‌ای که برای بیان معارف الهی و اسلامی از گنجینة‌الأسرار دل امام باقر علیه السلام به وجود آمده بود ایشان با برپایی محافل علمی و دانشجوییِ فوق العاده در آن زمان، مطالب علمی گهربار فراوانی را که در دل داشتند بروز دادند و همگان متوجّه حقایق علمی که در وجود ایشان بود شدند. از این جهت شاید مردم آن عصر ایشان را به عنوان امانتدار علوم بی‌انتهای الهی شناختند و به این نام – امین – یعنی امانتدار حقایق و اسرار الهی نامیدند. در زیارت امین الله نیز، اهل بیت علیهم السلام را با همین لقب صدا سلام می‌دهیم و می‌خوانیم:« السّلامُ عَلیکَ یا أَمینَ اللهِ فی أرضِه ».